در بحث‌های حقوقی مربوط به تقسیم ارث خانه و تقسیم ارث به صورت کلی، انحصار وراثت یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین موضوعات به‌شمار می‌آید. اغلب افراد اطلاعات اندکی درباره میزان هزینه انحصار وراثت و نحوه درخواست گواهی انحصار وراثت و مدارک لازم انحصار وراثت دارند. مساله مالیات بر ارث هم برای وراث موضوع مهمی است. در قانون تکلیف هر یک از این موارد مشخص شده است.
به‌ویژه در تقسیم ارث خانه همیشه نزاعات بی‌پایانی درمی‌گیرد و افراد با بی‌اطلاعی از قانون یا نداشتن مدارک لازم انحصار وراثت دچار اشتباه می‌شوند. برای تقسیم ارث خانه آشنایی با این قوانین لازم است.

 انحصار وراثت چیست؟

پس از فوت فرد تا وقتی هزینه کفن‌ودفن و بدهی‌های متوفی پرداخت نشده باشد، کسی اجازه ندارد در اموال او کمترین دخل و تصرفی بکند. بعدا باقی‌مانده دارایی‌ بین وراث تقسیم می‌شود. اما این کار هم تا زمانی که ورثه به‌طور قطع و به‌ صورت رسمی تعیین نشده باشند، انجام نمی‌پذیرد.
بنابراین مهم‌ترین گام در تقسیم ارث و میراث، تعیین وراث یا منحصر کردن وراث به تعداد مشخصی از افراد است که در اصطلاح حقوقی به آن «انحصار وراثت» گفته می‌شود.

ضرورت درخواست گواهی انحصار وراثت

بدون درخواست گواهی انحصار وراثت، وارثان از نظر حقوقی نمی‌توانند به کارهای متوفی رسیدگی کنند یا در اموال او دست ببرند. چون تمام مراجع رسمی تنها با این گواهی است که وارث یا وارثان را می‌شناسند.

قوه قضاییه تنها مرجع رسمی است که صلاحیت انحصار وراثت را دارد. در واقع مرجع اصلی صدور گواهی، دادگاه آخرین محلی است که متوفی در آن سکونت داشته است. وارثان پس از درخواست گواهی انحصار وراثت به شورای حل اختلاف می‌روند. شورای حل اختلاف با صلاحدید قوه قضاییه به این مساله رسیدگی می‌کند. آن‌ها مدارک لازم انحصار وراثت را دریافت می‌کنند و پس از بررسی و در صورت تایید، انحصار وراثت را گواهی می‌کند. پس از آن وراث می‌توانند اموال را بین خودشان تقسیم کنند.

چه کسانی می‌توانند تقاضای انحصار وراثت کنند؟

وارثان متوفی و افراد ذی‌نفع می‌توانند به صورت کتبی در خواست گواهی انحصار وراثت بدهند. منظور از افراد ذی‌نفع کسانی هستند که از متوفی طلب دارند، وصی او هستند یا از اثبات وراثت فرد دیگری سود می‌برند. در درخواست‌نامه کتبی اطلاعات درخواست‌کننده شامل نام و مشخصات کامل، محل اقامت، نسبت بین متوفی و وارث درج می‌شود و دادگاه آن را بررسی می‌کند. زمان رسیدگی به درخواست گواهی انحصار وراثت متفاوت است.

مدارک لازم انحصار وراثت

برای انحصار وراثت مدارکی لازم است که بدون آن‌ها فرایند انحصار وراثت شکل نمی‌گیرد. برای انحصار وراثت قبل از مراجعه به مراجع رسمی، این مدارک باید تهیه شوند. تهیه این مدارک هم از جمله مواردی است که هزینه انحصار وراثت محسوب می‌شود.

شناسنامه و گواهی فوت متوفی

اداره ثبت احوال پس از فوت، مراتب آن را ثبت می‌کند و شناسنامه فرد را باطل می‌کند. به این ترتیب گواهی فوت صادر می‌شود. برای انحصار وراثت اصل گواهی فوت و کپی برابر اصل آن به انضمام درخواست، لازم است.

استشهادیه محضری

در فرمی که دادگستری در اختیار متقاضی قرار می‌دهد باید اسم تمام وارثان نوشته شود. دو تن از کسانی که وراث و درگذشته را می‌شناسند، باید فرم را امضا کنند و آن را در دفتر استاد رسمی گواهی کنند.

رسید گواهی مالیات بر ارث

وراث باید پس از فوت متوفی سیاهه‌ای از تمام دارایی‌های منقول و غیرمنقول او را به اداره دارایی تحویل بدهند و رسید آن را دریافت کنند. این رسید با تقاضای گواهی انحصار وراثت به دادگاه ارائه می‌شود.

آگهی فوت

معمولا در جریان درخواست انحصار وراثت، دادگاه با هزینه متقاضیان، یک آگهی فوت در روزنامه منتشر می‌کند تا وراث احتمالی یا کسانی که ادعایی دارند، برای ثبت آن به دادگاه مراجعه کنند.

این امر درباره روستاییان صدق نمی‌کند. یعنی لازم است آگهی فوتی در روزنامه منتشر شود. اگر بهای ماترک بیش از ده میلیون ریال باشد، وراث موظف هستند در روستای محل درگذشت فرد، یک بار و یک روز در اماکن و معابر عمومی آگهی فوت نصب کنند.

کپی برابر اصل شده شناسنامه وراث

وارثانی که تقاضای انحصار وراثت دارند، باید علاوه بر شناسنامه خود، کپی برابر اصل شده شناسنامه وراث دیگر را هم به دادگاه تقدیم کنند. همچنین مدیر دفتر دادگاه، اصل شناسنامه‌ها را هم خواهد خواست.

مالیات بر ارث

مالیات بر ارث مالیاتی است که به دارایی‌های متوفی تعلق می‌گیرد. تا زمانی که مالیات اموال او تعیین نشده باشد، انتقال اموال ممکن نیست. برای درخواست گواهی انحصار وراثت باید با مراجعه به اداره مالیات، اموال فرد درگذشته را در اظهارنامه مالیات بر ارث گزارش کرد.

مالیات بر ارث بر تمام اموال متوفی تعلق نمی‌گیرد. وجوهی مثل مستمری بازنشستگی که بیمه آن را پرداخت می‌کند، مشمول مالیات بر ارث نمی‌شود. علاوه بر آن سنوات پایان کار، دیه و خسارت بیمه عمر از مالیات بر ارث معاف هستند.

مالیات بر ارث بر چه اساسی تعیین می‌شود؟

مالیات بر ارث بر مبنای طبقه وراث و نوع دارایی محاسبه می شود. پدر، مادر، همسر و فرزندان به عنوان طبقه اول شناخته می شوند. برای مثال مالیات بر ارث ملک برای طبقه اول، ۷.۵ درصد ارزش معاملاتی آن می باشد.
از جمله عواملی که میزان مالیات بر ارث را تعیین می‌کند، طبقه وراث و نوع دارایی‌ فرد درگذشته است.

طبقات ارث

وراث از نظر حقوقی در سه تقسیم‌بندی می‌گنجند. اما چنین نیست که تمام افراد هر سه طبقه از متوفی ارث ببرند. بلکه این طبقات ترتیب اولویت دارند؛ در صورتی که حتی یک نفر از طبقه اول در قید حیات باشد و وارث شناخته شود، به هیچ یک از افراد طبقات دیگر ارث تعلق نمی‌گیرد. میزان مالیات بر ارث بنا بر این‌که وارث در کدام طبقه قرار می‌گیرد، متفاوت است.

طبقه اول

درجه اول: پدر و مادر و اولاد متوفی
درجه دوم : اولاد اولاد (نوه ها)
درجه سوم : اولاد اولاد اولاد (نبیره ها)

طبقه دوم

درجه اول: جد (پدر پدر و پدر مادر) و جده (مادر پدر و مادر مادر) و برادر و خواهر
درجه دوم : پدر جد و مادر جد و پدر جده و مادر جده و فرزندان برادر و خواهر

طبقه سوم

درجه اول: عمو و عمه و خاله و دایی، عمو و عمه و خاله و دایی پدر و مادر
درجه دوم: فرزندان عمو و عمه و دایی، فرزندان عمو و عمه و خاله و دایی پدر و مادر
 

هزینه انحصار وراثت چقدر است؟

هزینه انحصار وراثت برای همه یکسان نیست. وکیل گرفتن، چاپ آگهی، تهیه مدارک لازم انحصار وراثت و از همه مهم‌تر مالیاتی که به دارایی متوفی تعلق می‌گیرد، برای هر شخص متفاوت است. ضمن این‌که ممکن است شخص درگذشته بدهی داشته باشد؛ چراکه اگر قانون وارث را تایید کند، بدهی‌های متوفی بر دوش وارث خواهد بود و بر هزینه انحصار وراثت افزوده می‌شود.

معمولا افراد برای این‌که فرایند انحصار وراثت زودتر و آسان‌تر طی شود، وکیل می‌گیرند. بخشی از هزینه انحصار وراثت مربوط به استخدام وکیل می‌شود که وارثان آن را بین خود تقسیم می‌کنند. روال بر این است که شورای حل اختلاف بدهی را بررسی می‌کند و اگر تایید شود، مبلغ آن را از اموال متوفی یا سهم الارث وارث کم می‌کند.

تقسیم ارث خانه

در صورتی که میراث متوفی خانه باشد، همسر و فرزندان او در آن شریک هستند. در تقسیم ارث خانه سهم ارث همسر از ملک موروثی، یک هشتم است. فرزند پسر هم در تقسیم ارث خانه و در مقایسه با فرزند دختر دوبرابر بیشتر ارث می‌برد.

• قانون می‌گوید که برای تقسیم ارث خانه وراث باید ملک را پس از فروش میان خود تقسیم کنند. تا پیش از به‌فروش رفتن خانه، هیچ یکی از وراث به هیچ وجه حق دخل و تصرف در خانه را ندارد.
• طبق قانون اگر بعد از فوت شوهر، همسر او در خانه سکونت کند، نمی‌تواند فرزندان را از فروش خانه منع کند. این امر تنها در صورتی قانونی است که شوهر وصیت کرده باشد زن تا زمانی که در قید حیات است، می‌تواند در آن خانه زندگی کند و فرزندان حق فروش خانه را ندارند.
• اگر متوفی در زمان حیات چند دنگ از خانه را به همسر و فرزندان خود بخشیده باشد و این مساله قابل اثبات باشد، وراث فقط چند دنگ باقی‌مانده را می‌توانند بین خود تقسیم کنند.
• معمولا در تقسیم خانه، وراث برای خرید یا فروش سهم خود با یکدیگر توافق می‌کنند. این یک روش مسالمت‌آمیز و رایج برای حفظ خانه در خانواده است.
• اگر پدر وقتی همسرش در قید حیات بوده خانه را به اسم او سند زده باشد و خود در قید حیات باشد، فرزندان نمی‌توانند ادعای ارث و میراث داشته باشند. مگر این‌که خانه‌ای که به نام مادرشان است، ملک شخصی او یا مهریه‌اش باشد. تنها در این صورت است که می‌توانند نسبت به آن ادعا کنند. اما در اصل پدر مادر و مادر مادر نیز در ارث سهیم هستند.

نتیجه‌گیری:

• تا زمانی که انحصار وراثت صورت نگیرد، هیچ‌یک از وراث اجازه هیچ‌گونه دخل‌وتصرفی در اموال متوفی را ندارد.
• برای انجام انحصار وراثت باید درخواست گواهی انحصار وراثت صورت بگیرد و با ارائه مدارک لازک انحصار وراثت فرایند به جریان بیفتد.
• هزینه انحصار وراثت شامل موارد متعددی می‌شود که بین وراث تقسیم می‌شود.
• مالیات بر ارث به تمام دارایی‌های متوفی تعلق می‌گیرد و بر اساس طبقات ارث متفاوت است.
• تقسیم ارث خانه تنها پس از فروش خانه ممکن است و پیش از آن هرگونه دخالت یا ایجاد تغییر در خانه غیرقانونی محسوب می‌شود.